سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

مراتع ایران
مراتع دارای کارکردهای متنوع اقتصادی و اکولوژیکی هستند. نقش این عرصه‌ها در تامين علوفه مورد نياز دام هاي وابسته به مرتع، حفظ منابع پايه آب و خاك، جلوگيري از سيلاب، كنترل رسوبات مخازن سدها، نفوذ آب و افزايش منابع آب زيرزميني، محيط زيست و حيات وحش، ترسيب كربن، تشكيل خاك، توسعه صنعت گردشگري، گردش آب در طبيعت، تنظيم آب و هوا، وابستگي اقتصادي معيشت حدود يك ميليون خانوار بهره‌بردار به مراتع، ايجاد زيستگاه و جلوگيري از خسارت به زيستگاه‌ها، توليد و تامين گياهان دارويي، صنعتي، عطري و خوراكي و حفظ ذخاير ژنتيك گياهي (8423 گونه در قلمرو مراتع كشور گسترش دارند) و جانوري قابل انكار نيست.
طبق مطالعات صورت گرفته 25 درصد ارزش هر هكتار مرتع مربوط به توليد علوفه و 75 درصد آن مربوط به ارزش‌هاي زيست‌محيطي است. برآورد شده است كه حدود 10.7 ميليون تن علوفه در شرايط بارش نرمال در مراتع كشور توليد شود كه 31.2 درصد از علوفه دام كشور با ارزش بيش از 237058 ميليارد ريال را تامين مي نمايد. همچنين مراتع محل توليد و رشد گياهان دارويي و صنعتي است كه ارزش بازاري آن بيش از 2 ميليارد دلار در سال است.
تحقيقات نشان مي دهد، اگر پوشش گياهي از ۲۰ درصد به ۸۰ درصد افزايش يابد ميزان هدر رفت خاك و هرز آب كمتر از 5 درصد خواهد شد. عدم توجه به مرتع و در نتيجه كاهش پوشش گياهي باعث افزايش رواناب و فرسايش آب و خاك خواهد شد، كه همانا بخش مرتبط با عمليات بيومكانيكي  و بيولوژيك آبخيزداري مي‌باشد. ميزان فرسايش خاك در ايران در ۴۰ سال پيش، سالانه حدود يك ميليارد تن بود كه امروز از مرز چهار ميليارد تن در سال فراتر رفته است، بر اساس اين برآورد سالانه در حدود ۴۰۰ هزار هكتار از زمين هاي زراعي فرسايش يافته و غير قابل كشت مي‌شوند و بهترين و منطقي‌ترين اقدام براي حفظ پوشش گياهي اجرا و توسعه طرح‌هاي مرتعداري تلفيقي و افزايش درآمد مرتعدار بجاي واگذاري عرصه‌ها به ديگر افراد مي‌باشد. 

تعاریف:
مرتع: اعم است از مشجر و غیر مشجر
الف) مرتع غیر مشجر: زمینی است اعم از کوه و دامنه یا زمین مسطح که در فصل چرا، دارای پوششی از نباتات علوفه‌ای خودرو بوده و با توجه به سابقه چرا، عرفاً مرتع شناخته شود. اراضی که آیش زراعت‌اند، ولو آن‌که دارای پوشش نباتات علوفه‌ای خودرو باشند، مشمول تعریف مرتع نیستند.
ب) مرتع مشجر: اگر مرتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد، مرتع مشجر نامیده می‌شود، مشروط بر آن‌که حجم درختان موجود در هکتار، در شمال از حوزه آستارا تا حوزه گلیداغی بیش از پنجاه متر مکعب و در سایر مناطق ایران بیش از بیست متر مکعب باشد.
واحد دامي: هر رأس گوسفند يك واحد دامي محسوب مي‌گردد و ساير احشام با توجه به نياز علوفه‌ای آن‌ها در مقایسه با گوسفند محاسبه می‌گردند.
ظرفيت چرا: حداکثر تعداد واحـد دامی که در مـرتع مشـخص و در مدت معین می‌تواند بهره‌‌برداری نماید، مشروط بر آن‌که به منـابع پایه (آب، خاک و گیاه) لطمه‌ای وارد نشود.
ظرفیت مرتع: مجموعه‌ای است از ظرفیت چرایی دام‌های اهلی و وحشی و کارکردهای مختلف زیست محیطی و اقتصادی مرتع.
قرق مراتع: عبارت است از جلوگیری از ورود دام و هر‌گونه بهره‌برداری از مرتع با اهداف مشخص و برای مدت معین.
ممیزی مرتع: مجموعه اقدامات مربوط به تعیین محدوده عرفی، تعیین ظرفیت چرای مرتع و شناسایی مرتع‌دار ذی‌صلاح برای اعطای پروانه چرای دام
پروانه چراي دام: مجوزی است که با در نظر گرفتن ظرفیت چرای مراتع و تعداد واحد دامی در یک فصل چرا به نام مرتع‌دار در هر منطقه از کشور برای تعلیف دام صادر می‌شود.
مجری طرح مرتع‌داری: دارنده پروانه چرای دام که با تودیع پروانه یاد شده، مجوز طرح مرتع‌داری دریافت می‌نماید.
مرتع‌دار: شخص حقیقی یا حقوقی دارنده پروانه چراي دام یا مجری طرح مرتع‌داری می‌باشد.
فصل چرا: به مدت زمان مناسبی گفته می‌شود که با توجه به شرایط اکولوژیک و عرف محل با رعایت اصول بهره‌‌برداری پایدار، توسط هیأت ممیزی مراتع برای تعلیف دام از مرتع تعیین می‌گردد.
طرح مرتع‌داري: سندی مشتمل بر مجموعه فعالیت‌های مربوط به حفظ، احیاء، اصلاح، توسعه و بهره‌‌برداری بهینه از مراتع که در قالب برنامه زمانی و مکانی معین و نیز پیـش‌بینی حجم عمـلیات و برآورد هزینه و درآمد، تهیه و به تأیید وزارت جهادکشاورزی (سازمان) می‌رسد.

بر اساس مطالعات و بررسي هاي انجام شده، اهم دلايل تخريب مراتع كشور به شرح ذيل مي باشد:
• حضور جمعيت مازاد بر توان مرتع (2 برابر وضع مطلوب)
• وجود و اتكاي دام مازاد بر ظرفيت چراي مراتع كشور به ميزان 2.2 برابر بيش از حد مجاز
• وابستگي معيشتي خانواده روستائي و عشايري مراتع و افزايش هزينه‌هاي زندگي جامع بهره بردار به مراتع با افزايش تعداد دام
• بالا رفتن ارزش زمين و فراهم آمدن انگيزه‌هاي تخريب
• تحولات اجتماعي ناشي از رشد جمعيت و افزايش تقاضاي اشتغال
• كمبود علوفه يا عدم تعادل بين مصرف و توليد علوفه در كشور(كمبود 3/9 ميليون تن T.D.N) و افزايش فشار به علوفه ارزان قيمت مراتع
• تغيير كاربري نامتناسب مراتع كشور
• رسوخ فرهنگ قانون‌گريزي خصوصاً در عدم بهره‌برداري متناسب با توان توليدي مرتع و تخريب و تصرف چراي زودرس و…
• بهره‌برداري مشاعي ازمراتع روستايي و عشايري (تعداد زياد بهره‌بردار)
• فقر دانش (70 درصد بهره برداران بي سواد يا كم سواد) و سرمايه مرتعداران جهت اعمال مديريت اصولي بر مراتع
• عدم تناسب نوع و ميزان تسهيلات بانكي اختصاص یافته جهت اجراي طرح‌هاي مرتعداري (8 درصد نياز طرح‌ها)
• همسو، هماهنگ و هدفمند نبودن حمايت ها در سه بخش مرتع، دام و علوفه
• عدم توجه به حقوق عرفي در واگذاري زمين و نيز كاربري‌ها و متزلزل شدن انگيزه حفاظت و بهره‌برداري متناسب و متعادل در جامعه بهره‌بردار مرتعي
•
ارزش  اقتصادي (بازاري)  مراتع:
- توليد علوفه به ميزان 21.4 ميليون تن در سال (ميانگين ده ساله اخير)
- توليد علوفه قابل برداشت 10.7 ميليون تن مجاز در سال (ميانگين ده ساله اخير)
- برداشت فعلي علوفه از سطح مراتع با توجه به خشکسالی 6/7 میلیون تن به ارزش  168378 ميليارد ريال
- حفظ ذخاير ژنتيگي كشور ( 8423 گونه  قلمرو مراتع گسترش دارند)
- وابستگي معاش تعداد حدود 981 هزار خانوار با جمعيتي معادل 5 ميليون نفر 8 درصد جمعيت كشور به مرتع (200 هزار خانوار عشايري با جمعيت 1.3 ميليون نفر)
- توليد 42 درصد گوشت  قرمز توليدي دركشور
- وابستگي زنبور داري و توليد آن به مراتع(88 هزار تن تولید عسل)
- بر اساس گزارش فائو مجموع ارزش هاي مرتع 232 دلار درهكتار كه بر اساس همين گزارش ساير كاردكردهاي غير بازاري مراتع به ارزش بالغ بر 174 دلار در هكتار معادل 75 درصد ارزش مرتع برآورد گرديده است.

ارزش غيربازاري مراتع كشور:
- افزايش عمر مفيد بيش از 200 سد مخزني كشور
- افزايش دبي پايه رودخانه ها و آب هاي سطحي
- كنترل سيلاب و تغذيه سفره آب هاي زيرزميني
- ترسيب كربن و جذب گرد و غبار
- توليد اكسيژن
- كنترل آفات و بيماری‌هاي زراعي
- اكوتوريسم